Αναζητώντας το νόημα των εικόνων του `40
Ημερομηνία δημοσίευσης: 28/10/2012
Οι στρατιώτες αναχωρούν για το μέτωπο με τρένο από τον Σταθμό Λαρίσης ενώ ο
σταθμάρχης χαιρετά σε στάση προσοχής. Ένας πλανόδιος εφημεριδοπώλης ανακοινώνει
στους περαστικούς τις ειδήσεις. Παρέλαση των μελών της ΕΟΝ στους κεντρικούς
δρόμους της πόλης. Τραυματίες του μετώπου αποβιβάζονται σε λιμάνι, όπου γίνονται
δεκτοί με χειροκροτήματα. Στο μέτωπο στρατιώτες που έχουν κατασκηνώσει σε
χιονισμένη πλαγιά περισυλλέγουν το πολεμικό υλικό που εγκατέλειψαν οι Ιταλοί.
Κοντά σε χείμαρρο οι Έλληνες στρατιώτες προσπαθούν να αποκολλήσουν τα φορτηγά
από τις λάσπες για να συνεχίσουν την πορεία τους. Στο αλβανικό μέτωπο ο Έλληνας
διοικητής ενός τομέα και το επιτελείο του παρακολουθούν με κιάλια τις θέσεις του
εχθρού.
Σε χιονισμένο τοπίο οπλίτες πραγματοποιούν έφοδο... Οι εθνικές επέτειοι είναι
μια κρίσιμη ευκαιρία για κωδικοποίηση της εθνικής ταυτότητας μέσω της γλώσσας
των συμβόλων και των εικόνων και της όποιας "αναπαράστασης" έχει επιλεγεί. Και
βέβαια πρώτο σύμβολο των επετείων είναι η ίδια η ημερομηνία, εφόσον η επιλογή
του γεγονότος στο οποίο παραπέμπει έχει στόχο να υπογραμμίσει συγκεκριμένα
στοιχεία της εθνικής ταυτότητας. Ο κύριος στόχος είναι να κάνει τους ανθρώπους
να "θυμούνται" γεγονότα που οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, δεν έχουν ζήσει... Σε
αντίθεση με όλα τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη, που γιορτάζουν την επέτειο λήξης των
δύο Παγκόσμιων Πολέμων, η Ελλάδα έχει καθιερώσει ως εθνική εορτή την είσοδο στο
Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου.
«Όλες οι μεγάλες εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα συνδέονται με την έναρξη και όχι με το αποτέλεσα ενός αγώνα, με την ικανότητα δηλαδή του έθνους να εξεγείρεται απέναντι στη σκλαβιά (25η Μαρτίου) ή τον φασισμό (28η Οκτωβρίου)», έχει πει η Χριστίνα Κουλούρη, καθηγήτρια Νεώτερης Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. «Ακόμη και η 17η Νοέμβρη παραπέμπει σε αντίσταση και εξέγερση και όχι στην πτώση της χούντας». Η 28η Οκτωβρίου ξεκίνησε να γιορτάζεται ήδη από τα χρόνια της Κατοχής, Ο πρώτος εορτασμός πραγματοποιήθηκε στις 28 Οκτωβρίου του 1941 στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο κεντρικό κτήριο και τους γύρω χώρους. Οι φοιτητές έβγαζαν λόγους κατά της κατοχής, ενώ πατριωτικό κήρυγμα έκανε και ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, που αρνήθηκε να κάνει μάθημα εκείνη τη μέρα και απολύθηκε από το Πανεπιστήμιο. Καθώς το τέλος του Β` Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα οδήγησε σύντομα σε εμφύλια σύγκρουση, ποτέ δεν συζητήθηκε σοβαρά η "μετατόπιση" του επετείου στην επίσημη λήξη του αντιφασιστικού αγώνα, σύμφωνα με ό,τι ισχύει στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Ο "ανθυπολοχαγός της Αλβανίας" Οδυσσέας Ελύτης είχε χαρακτηρίσει τον αγώνα κατά του ιταλικού φασισμού σαν "μια εξέγερση εναντίον της μοίρας, χωρίς υπολογισμό, μια "όμορφη αφροσύνη", που ανέβαζε το γεγονός σε μιαν άλλη σφαίρα, ποιητική, οι λέξεις ξαναγεμίζανε με καθαρή ουσία και με τη βοήθεια της ουσίας αυτής βρήκα το θάρρος να ξαναπροφέρω λόγια που ώς τότε φοβόμουνα επειδή τα συναντούσα μόνο στα χείλη των κούφιων πολιτικών και των πατριδοκάπηλων".
Το πώς συζητούμε και αναδεικνύουμε τα χρόνια εκείνα καθορίζεται τελικά από τα ερωτήματα του σήμερα και τους ιστορικούς παραλληλισμούς που υποχρεωτικά κάνουμε. Τι έχει να πει στον σημερινό άνεργο, στον μαγαζάτορα που βάζει λουκέτο, ο πόλεμος του 1940-1941 και η συνθηκολόγηση, η πείνα που ακολούθησε, η αντίσταση στις πόλεις, οι αντάρτικες ομάδες στην ύπαιθρο, η συνεργασία με τους κατακτητές; Όλα αυτά "μετατίθενται" μέσα στον χρόνο υποδηλώνοντας ότι οι κρίσιμοι ιδεολογικοί μετασχηματισμοί που συντελέστηκαν τότε μάς αφορούν πολύ περισσότερο απ` όσο νομίζουμε. Οι όποιες προφανείς αναλογίες αναζητούν τελικά σύγχρονη θεμελίωση και απεγκλωβισμό από τον ιστορικισμό.
Με την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου το Γενικό Επιτελείο Στρατού με ανακοίνωσή του ζητούσε για εθελοντική κατάταξη φωτογράφους και κινηματογραφιστές για το μέτωπο. Στις εικόνες που κατέγραψαν στο μέτωπο -εικόνες που είχαν περάσει βέβαια από αυστηρή λογοκρισία- βλέπουμε στρατιώτες να προελαύνουν χαμογελαστοί, τραυματίες με επιδέσμους χωρίς αίμα, ή άλλους στρατιώτες στην ανάπαυλα των μαχών, να διαβάζουν, ή να γράφουν στους δικούς τους...
Ίσως η πιο αξιομνημόνευτη μορφή ανάμεσα σε αυτούς που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα ήταν ο Σμυρνιός ζωγράφος και φωτογράφος Γιώργος Προκοπίου, που τράβηξε πολλές φωτογραφίες στο αλβανικό μέτωπο σαν "πρόπλασμα" για τους πίνακές του. Ο ήδη άρρωστος Προκοπίου, που κοιμόταν σε αντίσκηνο με θερμοκρασίες είκοσι βαθμούς κάτω από το μηδέν, θα πεθάνει στο μέτωπο, στις 20 Δεκεμβρίου 1940, σε ηλικία 64 ετών, ενώ ζωγράφιζε το χιονισμένο Αργυρόκαστρο... Αξίζει να θυμίσουμε τα ονόματα, έστω τα περισσότερα, των φωτογράφων-κινηματογραφιστών εκείνης της περιόδου: Λάζαρος Ακερμανίδης, Πρόδρομος Μεραβίδης, Σπύρος Κοκόλης, Γ. Παπαδούκας, οι τρεις αδελφοί Μεγαλοκονόμου (Κωνσταντίνος, Μανώλης και Χαράλαμπος), Βασίλης Τσακιράκης, Τάκης Φλώρος, Ιωάννης Νισυρίου, Κυριάκος Κουρμπέτης, Δημήτρης Φωτεινόπουλος, Τάκης Τριανταφύλλου, Τάσος Μελετόπουλος, Σπύρος Τράνακας, αλλά και οι Δημητροκάλης, Ράφας, Μαλαβίτης...
Και οφείλουμε να σταθούμε στην κορυφαία κινηματογραφική απόπειρα να αποτυπωθούν οι "ηρωικές και πένθιμες" μέρες του αλβανικού μετώπου: Είναι ο «Ουρανός» του Θεσσαλονικιού σκηνοθέτη Τάκη Κανελλόπουλου, που γυρίστηκε το 1962 και έχει αναγνωριστεί ως μία από τις κορυφαίες στιγμές του παγκόσμιου αντιπολεμικού κινηματογράφου, πλάι στην αριστουργηματική "Αρπα της Βιρμανίας" του Ιάπωνα Κον Ιτσικάουα, ή τους "Σταυρούς στο μέτωπο" του Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Ο Τάκης Κανελλόπουλος δεν ενδιαφέρεται να δηλώσει σαφώς το χρονικό πλαίσιο, αν και δεν υπάρχει αμφιβολία πως πρόκειται για το 1940. Παρά τις διαμαρτυρίες του, οι παραγωγοί έβαλαν στην ταινία εμβόλιμες σκηνές επικαίρων από τον πόλεμο του ʼ40, θέλοντας να δώσουν μια "επίσημη" πατριωτική διάσταση... Γι`αυτό το αντιπολεμικό και αντιηρωικό αριστούργημα, που το σενάριό του συνυπογράφει ο λογοτέχνης Γιώργος Κιτσόπουλος, στρατιώτης και ο ίδιος στον πόλεμο της Αλβανίας, ο Ηλίας Πετρόπουλος έγραφε το 1963 στο περιοδικό «Διάλογος»: «Στον 'Ουρανό' δεν έχουν θέση οι αξιωματικοί, ο δε εχθρός είναι αδιάφορος και ασφαλώς εξίσου δυστυχής [...] Ο δάσκαλος πέθανε από βαρύ τραύμα και παγωνιά, ο λοχίας σκοτώθηκε σε επίθεση, ο Στράτος αυτοκτόνησε από φιλότιμο και τον Γιάγκο τον πυροβόλησαν δίπλα σʼ ένα ρυάκι [...] Ο Τάκης Κανελλόπουλος ξεφεύγει με ευστροφία τα φτηνών εφέ του μοντάζ, ομιλεί ευκρινώς την ελληνική, μάχεται την ηθογραφία, γνωρίζει πώς περπατούν στο χιόνι, πώς υπομένουν το κρύο, πόσο επιβάλλεται η φύση, τι σημαίνει σιγή, ποτάμι, άνοιξη..."
"Όλες
οι μεγάλες επέτειοι στην Ελλάδα συνδέονται µε την έναρξη και όχι με το αποτέλεσα
ενός αγώνα, με την ικανότητα δηλαδή του έθνους να εξεγείρεται απέναντι στη
σκλαβιά..."
«Όλες οι μεγάλες εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα συνδέονται με την έναρξη και όχι με το αποτέλεσα ενός αγώνα, με την ικανότητα δηλαδή του έθνους να εξεγείρεται απέναντι στη σκλαβιά (25η Μαρτίου) ή τον φασισμό (28η Οκτωβρίου)», έχει πει η Χριστίνα Κουλούρη, καθηγήτρια Νεώτερης Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. «Ακόμη και η 17η Νοέμβρη παραπέμπει σε αντίσταση και εξέγερση και όχι στην πτώση της χούντας». Η 28η Οκτωβρίου ξεκίνησε να γιορτάζεται ήδη από τα χρόνια της Κατοχής, Ο πρώτος εορτασμός πραγματοποιήθηκε στις 28 Οκτωβρίου του 1941 στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο κεντρικό κτήριο και τους γύρω χώρους. Οι φοιτητές έβγαζαν λόγους κατά της κατοχής, ενώ πατριωτικό κήρυγμα έκανε και ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, που αρνήθηκε να κάνει μάθημα εκείνη τη μέρα και απολύθηκε από το Πανεπιστήμιο. Καθώς το τέλος του Β` Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα οδήγησε σύντομα σε εμφύλια σύγκρουση, ποτέ δεν συζητήθηκε σοβαρά η "μετατόπιση" του επετείου στην επίσημη λήξη του αντιφασιστικού αγώνα, σύμφωνα με ό,τι ισχύει στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Ο "ανθυπολοχαγός της Αλβανίας" Οδυσσέας Ελύτης είχε χαρακτηρίσει τον αγώνα κατά του ιταλικού φασισμού σαν "μια εξέγερση εναντίον της μοίρας, χωρίς υπολογισμό, μια "όμορφη αφροσύνη", που ανέβαζε το γεγονός σε μιαν άλλη σφαίρα, ποιητική, οι λέξεις ξαναγεμίζανε με καθαρή ουσία και με τη βοήθεια της ουσίας αυτής βρήκα το θάρρος να ξαναπροφέρω λόγια που ώς τότε φοβόμουνα επειδή τα συναντούσα μόνο στα χείλη των κούφιων πολιτικών και των πατριδοκάπηλων".
Το πώς συζητούμε και αναδεικνύουμε τα χρόνια εκείνα καθορίζεται τελικά από τα ερωτήματα του σήμερα και τους ιστορικούς παραλληλισμούς που υποχρεωτικά κάνουμε. Τι έχει να πει στον σημερινό άνεργο, στον μαγαζάτορα που βάζει λουκέτο, ο πόλεμος του 1940-1941 και η συνθηκολόγηση, η πείνα που ακολούθησε, η αντίσταση στις πόλεις, οι αντάρτικες ομάδες στην ύπαιθρο, η συνεργασία με τους κατακτητές; Όλα αυτά "μετατίθενται" μέσα στον χρόνο υποδηλώνοντας ότι οι κρίσιμοι ιδεολογικοί μετασχηματισμοί που συντελέστηκαν τότε μάς αφορούν πολύ περισσότερο απ` όσο νομίζουμε. Οι όποιες προφανείς αναλογίες αναζητούν τελικά σύγχρονη θεμελίωση και απεγκλωβισμό από τον ιστορικισμό.
Με την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου το Γενικό Επιτελείο Στρατού με ανακοίνωσή του ζητούσε για εθελοντική κατάταξη φωτογράφους και κινηματογραφιστές για το μέτωπο. Στις εικόνες που κατέγραψαν στο μέτωπο -εικόνες που είχαν περάσει βέβαια από αυστηρή λογοκρισία- βλέπουμε στρατιώτες να προελαύνουν χαμογελαστοί, τραυματίες με επιδέσμους χωρίς αίμα, ή άλλους στρατιώτες στην ανάπαυλα των μαχών, να διαβάζουν, ή να γράφουν στους δικούς τους...
Ίσως η πιο αξιομνημόνευτη μορφή ανάμεσα σε αυτούς που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα ήταν ο Σμυρνιός ζωγράφος και φωτογράφος Γιώργος Προκοπίου, που τράβηξε πολλές φωτογραφίες στο αλβανικό μέτωπο σαν "πρόπλασμα" για τους πίνακές του. Ο ήδη άρρωστος Προκοπίου, που κοιμόταν σε αντίσκηνο με θερμοκρασίες είκοσι βαθμούς κάτω από το μηδέν, θα πεθάνει στο μέτωπο, στις 20 Δεκεμβρίου 1940, σε ηλικία 64 ετών, ενώ ζωγράφιζε το χιονισμένο Αργυρόκαστρο... Αξίζει να θυμίσουμε τα ονόματα, έστω τα περισσότερα, των φωτογράφων-κινηματογραφιστών εκείνης της περιόδου: Λάζαρος Ακερμανίδης, Πρόδρομος Μεραβίδης, Σπύρος Κοκόλης, Γ. Παπαδούκας, οι τρεις αδελφοί Μεγαλοκονόμου (Κωνσταντίνος, Μανώλης και Χαράλαμπος), Βασίλης Τσακιράκης, Τάκης Φλώρος, Ιωάννης Νισυρίου, Κυριάκος Κουρμπέτης, Δημήτρης Φωτεινόπουλος, Τάκης Τριανταφύλλου, Τάσος Μελετόπουλος, Σπύρος Τράνακας, αλλά και οι Δημητροκάλης, Ράφας, Μαλαβίτης...
Και οφείλουμε να σταθούμε στην κορυφαία κινηματογραφική απόπειρα να αποτυπωθούν οι "ηρωικές και πένθιμες" μέρες του αλβανικού μετώπου: Είναι ο «Ουρανός» του Θεσσαλονικιού σκηνοθέτη Τάκη Κανελλόπουλου, που γυρίστηκε το 1962 και έχει αναγνωριστεί ως μία από τις κορυφαίες στιγμές του παγκόσμιου αντιπολεμικού κινηματογράφου, πλάι στην αριστουργηματική "Αρπα της Βιρμανίας" του Ιάπωνα Κον Ιτσικάουα, ή τους "Σταυρούς στο μέτωπο" του Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Ο Τάκης Κανελλόπουλος δεν ενδιαφέρεται να δηλώσει σαφώς το χρονικό πλαίσιο, αν και δεν υπάρχει αμφιβολία πως πρόκειται για το 1940. Παρά τις διαμαρτυρίες του, οι παραγωγοί έβαλαν στην ταινία εμβόλιμες σκηνές επικαίρων από τον πόλεμο του ʼ40, θέλοντας να δώσουν μια "επίσημη" πατριωτική διάσταση... Γι`αυτό το αντιπολεμικό και αντιηρωικό αριστούργημα, που το σενάριό του συνυπογράφει ο λογοτέχνης Γιώργος Κιτσόπουλος, στρατιώτης και ο ίδιος στον πόλεμο της Αλβανίας, ο Ηλίας Πετρόπουλος έγραφε το 1963 στο περιοδικό «Διάλογος»: «Στον 'Ουρανό' δεν έχουν θέση οι αξιωματικοί, ο δε εχθρός είναι αδιάφορος και ασφαλώς εξίσου δυστυχής [...] Ο δάσκαλος πέθανε από βαρύ τραύμα και παγωνιά, ο λοχίας σκοτώθηκε σε επίθεση, ο Στράτος αυτοκτόνησε από φιλότιμο και τον Γιάγκο τον πυροβόλησαν δίπλα σʼ ένα ρυάκι [...] Ο Τάκης Κανελλόπουλος ξεφεύγει με ευστροφία τα φτηνών εφέ του μοντάζ, ομιλεί ευκρινώς την ελληνική, μάχεται την ηθογραφία, γνωρίζει πώς περπατούν στο χιόνι, πώς υπομένουν το κρύο, πόσο επιβάλλεται η φύση, τι σημαίνει σιγή, ποτάμι, άνοιξη..."
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου