Τι είναι και τι δεν είναι προφορική ιστορία
Η έκφραση προφορική ιστορία συνιστά μια χρηστική συντόμευση για να αναφερθούμε στη χρήση των προφορικών πηγών στην ιστοριογραφία. Στο να συμπεριλαμβάνουμε δηλαδή στις ιστορικές πηγές και τις μαρτυρίες που προσφέρουν προφορικά οι πρωταγωνιστές ή οι μετέχοντες, οι οποίες καταγράφονται από τον ιστορικό και υποβάλλονται στις συνήθεις διαδικασίες επαλήθευσης των πηγών.
Ωστόσο, προφορική ιστορία σημαίνει και κάτι περισσότερο: το να εφαρμόσουμε, επικεντρώνοντας την προσοχή μας στις προφορικές πηγές, έναν άλλο τύπο ιστοριογραφικής εργασίας με διαφορετικές διαδικασίες και αντιμετωπίσεις.
Οι προφορικές πηγές δεν καταγράφονται από τον ιστορικό, αλλά παράγονται με την άμεση και αποφασιστική συμμετοχή του. Είναι πηγές βασισμένες σε μια σχέση, μια ανταλλαγή βλεμμάτων (όπως δηλώνει ο όρος inter/vista= συν-έντευξη) όπου η ημερήσια διάταξη του ιστορικού μεταβάλλεται ενδεχομένως ριζικά από την ημερήσια διάταξη του αφηγητή. Γι’ αυτό η προφορική ιστορία είναι πρωτίστως μια τέχνη της ακρόασης και μια πρακτική ευκαμψίας.
Παράδειγμα: Μια έρευνα για το εργατικό κίνημα στο Τέρνι μεταξύ 1949 και 1953 μεταβλήθηκε σε μια ιστορία της πόλης από το 1831, διότι πολλοί αφηγητές επέμεναν στη σύνδεση της πρόσφατης Ιστορίας με την ιστορία της οικογένειας και της πόλης.
Ερευνώντας τη μνήμη της ναζιστικής σφαγής στα Αρδεατικά Σπήλαια στη Ρώμη, αναρωτήθηκα πώς οι συγγενείς των θυμάτων έζησαν το πένθος τους μετά τη σφαγή. Μόνον κατά τύχη άκουσα την πιο επώδυνη ιστορία: Η Αντα Πινιότι είχε χάσει τον άντρα της και άλλους τρεις συγγενείς στα 23 της χρόνια στα Αδρεατικά Σπήλαια και μου είχε αφηγηθεί τη ζωή της έκτοτε.
Μόνον όταν και οι δύο κρίναμε ότι η συνέντευξη είχε τελειώσει, πρόσθεσε ότι στα γραφεία όπου έψαχνε βοήθεια και δουλειά, όλοι της συμπεριφέρονταν σαν να όφειλε να υποκύπτει στις διαθέσεις τους. Ηταν γυναίκα χωρίς άντρα πλέον και συνεπώς μπορούσε κάλλιστα… Η οδύνη του πένθους συμπληρωνόταν από τη σεξουαλική παρενόχληση. Ευτυχώς δεν είχα κλείσει το μαγνητόφωνο: Η τέχνη της ακρόασης περιλαμβάνει και το να μην πεις στη συνεντευξιαζόμενη -με το να σβήσεις το μαγνητόφωνο- ότι όσα λέει δεν σε ενδιαφέρουν πια.
Η προφορική ιστορία είναι, λοιπόν, μια τέχνη της σχέσης. Σχέσης ανάμεσα στον ομιλητή και τον συνεντευκτή (διά-λογο): Μεταξύ παρόντος/παρελθόντος (μνήμης), δημόσιου/ιδιωτικού, αυτοβιογραφίας/και Ιστορίας. Προφορικότητας (της πηγής) και γραφής (του ιστοριογράφου): Του δημόσιου προς το ιδιωτικό. Οι προφορικές πηγές επαναφέρουν τη συζήτηση για τη διάκριση του τι είναι ιστορικό και τι δεν είναι.
Η ιστορία των παρενοχλήσεων δεν είχε ποτέ αναδυθεί και εξαιτίας του ότι θεωρούνταν προσωπική εμπειρία μη ανήκουσα στην Ιστορία (όντως δεν υπήρχε ίχνος στα αρχεία και τις παραδοσιακές πηγές). Ο ιστορικός κουράζεται να εισβάλλει σε απρόβλεπτα πεδία της εμπειρίας του άλλου. Και οι αφηγητές διστάζουν να θεωρήσουν σημαντικές κάποιες προσωπικές εμπειρίες φοβούμενοι ότι θα δουν να υποτιμώνται σημαντικές εμπειρίες από συνομιλητές ανίκανους να τις καταλάβουν.
Ο πυρήνας της προφορικής ιστορίας είναι, ωστόσο, η σχέση ανάμεσα στην ιστορικότητα της προσωπικής εμπειρίας και την επίδραση των ιστορικών γεγονότων στα πρόσωπα: Το πώς η Ιστορία εισέβαλε στην προσωπική ζωή (εισβολή της Ιστορίας στον προσωπικό χώρο) -βομβαρδισμοί: εισβολή της Ιστορίας στον ιδιωτικό χώρο- ή πώς κάποιοι προσέκρουσαν στην Ιστορία -τα χαρακώματα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου είτε η εκστρατεία στη Ρωσία του Δευτέρου.
Ετσι στα Αρδεατικά Σπήλαια συνέβη ένα ιστορικό γεγονός (μια σφαγή), ήτοι 335 προσωπικές τραγωδίες (μία για κάθε δολοφονημένο και για την οικογένειά του). Η διάκριση δεν συνεπάγεται, ωστόσο, ότι το ιστορικό και το ιδιωτικό είναι ασύμβατα. Η προσωπική μνήμη των συγγενών κρατά πεισματικά ζωντανή τη δημόσια μνήμη και επιβάλλει στους θεσμούς να μην ξεχνούν.
Δεν είναι τυχαίο ότι τα παραδείγματα που χρησιμοποίησα -οι βομβαρδισμοί, τα χαρακώματα, η Ρωσία- αναφέρονται στον πόλεμο, διότι εδώ συμβαίνει η πιο δραματική συνάντηση μεταξύ ιδιωτικού και Ιστορίας. Πρόκειται ωστόσο για ανδρικές κατ’ εξοχήν εμπειρίες. Τι συμβαίνει με τις γυναίκες; Πού συμβαίνει γι’ αυτές η συνάντηση με τη δημόσια σφαίρα;
Ενώ δούλευα στην έρευνα για το Τέρνι, υπήρχαν αφηγήσεις που νόμιζα ότι δεν με ενδιέφεραν. Οι ανδρικές πολεμικές ιστορίες μού φαίνονταν υπερβολικά αναμενόμενες. Ενώ οι γυναικείες, σχετισμένες με την περίθαλψη των συγγενών τους, μου φαίνονταν υπερβολικά ιδιωτικές και πολύ λίγο «πολιτικές». Μόνο μετά κατάλαβα ότι οι αφηγήσεις αυτές του νοσοκομείου ήταν το γυναικείο αντίστοιχο των ανδρικών στρατιωτικών αφηγήσεων.
Οπως για τους άντρες ήταν η στρατιωτική θητεία, για τις γυναίκες το νοσοκομείο ήταν η ευκαιρία να βγουν από το σπίτι, να διαχειριστούν τον πόνο και τον θάνατο και να αναμετρηθούν με τη δημόσια σφαίρα, την οργάνωση, την τεχνολογία, την επιστήμη, τη γραφειοκρατία, την εξουσία και το κράτος.
Οχι τυχαία, οι πολεμικές αφηγήσεις αναφέρονται σε ένα γεγονός ιστορικά αναγνωρισμένο, οι γυναικείες αφηγήσεις μοιάζουν να αναφέρονται μόνο στην ιδιωτική σφαίρα. Η επιμονή των αφηγούμενων γυναικών, που μιλούσαν ακόμη και αν κανείς δεν τους το ζητούσε, και η αναλογία με τις κανονιστικές αφηγήσεις μάς αποκαλύπτουν τη σημασία τους. Ενώ μας προσφέρουν πρόσβαση στην ιστορικότητα του ιδιωτικού, οι προφορικές πηγές ξανασχεδιάζουν τη σχέση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου.
Παρελθόν και παρόν, μνήμη και αφήγηση
Η βασική αντίρρηση έναντι των προφορικών πηγών αφορούσε την αξιοπιστία. Μνήμη και υποκειμενικότητα, έλεγαν, διαστρεβλώνουν τα γεγονότα. Αυτό δεν ισχύει πάντοτε και συχνά ισχύει και για πιο παραδοσιακές πηγές. Πάνω από όλα όμως η πιο έγκυρη προφορική ιστοριογραφία αντέστρεψε τη συζήτηση:
Οι προφορικές πηγές γοητεύουν ακριβώς διότι όχι μόνο είναι μάρτυρες γεγονότων, αλλά και διότι επεξεργάζονται το νόημά τους μέσα από τη μνήμη και τη γλώσσα. Πρέπει λοιπόν να συνθέσουμε τρία γεγονότα. Ενα γεγονός παρελθόν, το συμβάν. Ενα γεγονός παρόν, την αφήγηση του συνεντευξιαζόμενου. Και ένα γεγονός συσχέτισης μεταξύ των δύο αυτών γεγονότων. Η προφορική ιστορία είναι ιστορία γεγονότων, ιστορία μνήμης και ερμηνείας των γεγονότων μέσα από τη μνήμη.
● Παράδειγμα: Ανακάλυψα τυχαία ότι στο Τέρνι όλοι σχεδόν οι αφηγητές διηγούνταν ένα τραυματικό γεγονός, τον φόνο του εργάτη Λουίτζι Τραστούλι το 1949 στη διάρκεια μιας διαμαρτυρίας εναντίον του ΝΑΤΟ – σαν να είχε συμβεί το 1953 στη διάρκεια της εξέγερσης μετά από τρεις χιλιάδες απολύσεις στα Χαλυβουργεία. Μοιάζει με κλασική περίπτωση αναξιοπιστίας της μνήμης. Για την προφορική ιστορία είναι ένα σαγηνευτικό πρόβλημα:
Γιατί ένα τέτοιο λάθος είναι τόσο διαδεδομένο; Το να ερευνήσεις τη λανθασμένη ανάμνηση σημαίνει να επανεξετάσεις τη σημασία του μνημονευόμενου γεγονότος. Ο ατιμώρητος φόνος ενός συντρόφου τους ήταν για τους εργάτες του Τέρνι μια αφόρητη πληγή: Το κράτος μπορούσε να τους σκοτώνει χωρίς να μπορούν να αντιδράσουν. Το κράτος βρισκόταν αλλού και αυτοί ήταν ανίσχυροι.
Ετσι, το 1953 πολλοί διαδήλωσαν τόσο για να υπερασπίσουν τις θέσεις εργασίας τους όσο και για να ξανακερδίσουν μια αυτοεκτίμηση τραυματισμένη από τον φόνο του Τραστούλι. Τίποτε από αυτά δεν υφίστατο στις πηγές των αρχείων. Οι προφορικές πηγές έσφαλαν ως προς τα υλικά γεγονότα, αλλά το σφάλμα αποκάλυπτε βαθιά και απόντα από τα αρχεία εσωτερικά γεγονότα.
Το άλλο ιστορικό γεγονός με το οποίο δουλεύουμε είναι η ίδια η αφήγηση. Οι προφορικές πηγές δεν παράγουν κείμενα αλλά performance. Οχι έναν ολοκληρωμένο μονόλογο, αλλά έναν εν διαμορφώσει διάλογο. Για τον λόγο αυτό πρέπει να χρησιμοποιούμε όχι ουσιαστικά αλλά ρήματα. Οχι μνήμη αλλά να θυμάσαι, όχι αφήγηση αλλά να αφηγείσαι, έτσι που η προφορική πηγή να αναγνωρίζεται είτε ως ένα τεκμήριο του παρελθόντος είτε σαν μια πράξη του παρόντος.
Το έργο της ανάμνησης και η πράξη της αφήγησης επηρεάζονται από το ιστορικό περιεχόμενο των κοινωνικών πλαισίων της μνήμης. Ωστόσο η μνήμη διαμορφώνεται στη μνήμη του καθενός, μεταφέρεται μέσω του λόγου του και παραμένει προσωπική του ευθύνη. Θυμάμαι ένα Εβραιόπουλο που αρνήθηκε ένα σάντουιτς με ζαμπόν σε μια συνέντευξη λέγοντας: «Μια άλλη στιγμή θα το δεχόμουν, αλλά αυτό είναι ένα μιτζιάχ, ένα precetto, ένα καθήκον».
Η έννοια μαρτυρία, ακατάλληλη στο ιστοριογραφικό επίπεδο, επανέρχεται με μια διάσταση πλησιέστερη στη θρησκεία παρά στο δίκαιο. Οταν ήμουν στο στρατόπεδο του Μπέργκεν Μπέλσεν, διηγείται μια επιζήσασα του Ολοκαυτώματος, «έδωσα στις πενήντα συντρόφους μου μια ιερή υπόσχεση… Κύριε, είπα, σώσε με, διότι πρέπει να επιστρέψω και να διηγηθώ». Αλλά το να αφηγηθείς είναι εφικτό, όπως δείχνει η εμπειρία όσων σώθηκαν από τα στρατόπεδα του θανάτου, αν υπάρχει κάποιος που να ακούει. Η ευθύνη του ιστορικού ως ακροατή διαπλέκεται με αυτήν του αφηγητή ως μάρτυρα.
Προφορικότητα, γραφή και η γοητεία της ουχρονίας
Περνώντας από τον προφορικό διάλογο της συνέντευξης στον γραπτό μονόλογο της σελίδας είναι απαραίτητο η γραφή της προφορικής ιστορίας να κρατήσει το ίχνος της διαλογικής και αφηγηματικής καταγωγής της. Γι’ αυτό οι προφορικοί ιστορικοί παραπέμπουν συχνότερα στις πηγές τους απ’ ό,τι η ιστοριογραφία, η ανθρωπολογία και η κοινωνιολογία.
Η διαλογική και αφηγηματική μορφή των προφορικών πηγών κορυφώνεται με την πυκνότητα και τον σύνθετο χαρακτήρα της γλώσσας, με τα μη γλωσσικά επίπεδα όπου αναδύονται σημασίες πέραν των προθέσεων και της επίγνωσης των ομιλούντων. Γι’ αυτό η ευρύτητα των παραπομπών βοηθά στο να διασωθεί η πολυσημία της αφηγηματικής μορφής. Οι προφορικοί ιστορικοί δεν απαρνιούνται το καθήκον να ερμηνεύουν τις πηγές τους, αφήνουν όμως χώρο και για την αυτοερμηνεία των αφηγητών και για τις συνθετικές ή τις εναλλακτικές αναγνώσεις όποιου διαβάζει.
Δύο παραδείγματα:
● Στη διάρκεια μιας έρευνας για ένα φοιτητικό κίνημα αποκαλούμενο «Πάνθηρας» στα 1990 ένας φοιτητής αφηγήθηκε ότι την πρώτη βραδιά που μετείχε στην επιτροπή περιφρούρησης στην κατειλημμένη σχολή, κάνοντας τον γύρο του κτιρίου είδε στον ουρανό δύο φώτα και σκέφτηκε ότι ήταν ένα αεροπλάνο. Μόνο κοιτάζοντας καλύτερα κατάλαβε ότι επρόκειτο για αστέρια που έμοιαζαν να κινούνται εξ αιτίας της κίνησης των νεφών.
Για τον ίδιο το πράγμα σήμαινε μόνο τη μικρή ορατότητα εκείνης της στιγμής. Αλλά στη νέα αυτή αντίληψη των πραγμάτων που κινούνταν στον ουρανό μπορεί να δει κανείς την ένταση μέσα στην κουλτούρα του κινήματος ανάμεσα στο φανταστικό και το τεχνολογικό και τη ροπή στην ουτοπία (όπως και στα δύο άλλα σύμβολα της εποχής, το τεχνολογικό φαξ και τον εξωτικό πάνθηρα). Ο σύνθετος αυτός χαρακτήρας περιεχόταν σε μια μεταφορά, την οποία ο αφηγητής αρνούνταν αλλά ήταν τόσο γόνιμη ώστε παρά ταύτα να την αφηγηθεί.
● Σε έναν φονταμενταλιστικό ναό στο Χάρλαν του Κεντάκι πρόσεξα μια επιγραφή στον βωμό: «Υπάρχει κάπου καλύτερα να πας». Η λαϊκή ιεροκήρυκας Λύδια Σούργκενερ αφέθηκε στο στασίδι της μητέρας της: Ηταν η πεμπτουσία μιας φονταμενταλιστικής θρησκευτικότητας, που περιφρονεί τον παρόντα κόσμο και ελπίζει στον ερχόμενο. Υστερα όμως άκουσα την αφήγηση ενός άλλου πιστού, του Αδελφού Μίλερ, που μιλούσε για τις ιστορίες της μετανάστευσής του και μου ήρθε στον νου ότι αυτός ο «καλύτερος κόσμος» είναι επίσης και οι τόποι όπου τόσο πολλοί από αυτούς μετανάστευσαν ελπίζοντας σε μιαν άλλη ζωή.
Και θυμάμαι ότι την προηγούμενη βραδιά η Λίντια μιλούσε για την καταστροφή των δέντρων και των υδάτων της κοιλάδας τους: Ενας καλύτερος τόπος μπορεί να είναι το ίδιο το Χάρλαν, μεταμορφωμένο από τη δράση τους. Με μια λέξη, συνυπήρχαν όλες οι εναλλακτικές: παραίτηση, κίνηση, δράση. Κανείς από αυτούς δεν θα διατύπωνε την ιδέα αυτή με αναλυτικούς όρους. Εκαναν κάτι καλύτερο: τις συνέθεσαν στα λίγα λόγια μιας φράσης.
Συχνά ο πόθος ενός καλύτερου κόσμου παίρνει τη μορφή μιας αφήγησης που αρνείται τα γεγονότα: Η ουχρονική αφήγηση που φαντασιώνεται μια λανθασμένη παρέκκλιση στην ιστορική διαδρομή και εκφράζει καταδίκη ή απογοήτευση για την πραγματική Ιστορία: Θα είχαμε έναν καλύτερο κόσμο αν… αν το 1921 είχαμε κάνει την επανάσταση μετά την κατάληψη των εργοστασίων… αν είχαμε αντισταθεί στους ναζί μετά την παράδοση της 8ης Σεπτεμβρίου… αν δεν είχαμε σταματήσει εκείνη την απεργία…
Κλείνω με την υψηλότερη συγχρονία που άκουσα ποτέ. Σε μια συνδικαλιστική διαδήλωση στη Ρώμη το 1985. Μια ομάδα από πρώην εργάτριες από το Τέρνι. Ρωτάω αν είναι θρήσκες. Μία από αυτές, η Ντιάνα, μου απαντά: «Μπορείς να πεις ότι σε κάτι πιστεύουμε. Αλλά Αυτός θα ’πρεπε να κάνει τα πράγματα σωστά. Ο καθένας θρησκεύεται με τον τρόπο του. Ρώτα και κείνο τον Χριστό που τον κρεμάσανε». Και η φίλη της που φέρει ένα όνομα βαρύ από νόημα, Μαγδαληνή, με την προλεταριακή ματιά μιας πιθανής Ιεράς Ιστορίας, φτιαγμένης από μητέρες και όχι από πατέρες: «Αν ήμουν εγώ ο Θεός», μου λέει, «δεν θα τον κρέμαγα σε κείνο τον σταυρό».
Μετάφραση/παρουσίαση: Γιάγκος Ανδρεάδης
Ο Αλεσάντρο Πορτέλι είναι από τις σημαντικότερες διεθνώς μορφές στο πεδίο της προφορικής ιστορίας. Στη νεότητά του υπήρξε συνεργάτης της ανεξάρτητης αριστερής εφημερίδας Il manifesto και μετέσχε ενεργά στα κινήματα που ξεκίνησαν από το «Θερμό φθινόπωρο του ’69».
Οι έρευνές του τον οδήγησαν και πέρα από την Ιταλία, κατ’ εξοχήν στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου συνέχισε τον διάλογο με νεανικά και εναλλακτικά κινήματα και ρεύματα. Στο εμβληματικό του βιβλίο «Η διαταγή ήδη εξετελέσθη» -συγκλονιστική έρευνα για τα ναζιστικά εγκλήματα στα Αρδεατικά Σπήλαια το 1944- αξιοποίησε δημιουργικά τις συνεντεύξεις/διάλογό του με συγγενείς των θυμάτων, ακυρώνοντας τις προσπάθειες των ενόχων και των συνεργατών τους να εξομοιώσουν θύτες και θύματα.
Μια σύντομη αναφορά στην εκτεταμένη δουλειά που αφιέρωσε στο εργατικό ιταλικό κίνημα, υπάρχει στο άρθρο αυτό που έγραψε για την «Εφ.Συν.». Οι θέσεις του ότι η προφορική ιστορία είναι καινοτόμο μέρος της ιστορικής έρευνας αλλά επίσης δημιουργικός διάλογος και «μια τέχνη της σχέσης» και η θεώρησή του για τη σχέση της με την ουτοπία και την ουχρονία συμβάλλουν σε έναν ιδιαίτερα γόνιμο διάλογο.
Προσθέτω ότι, ιδιαίτερα αν προσέξουμε το τελευταίο μέρος του άρθρου, ο λόγος του και αυτός των συνομιλητών του έχουν πλάι στο διεθνές επιστημονικό και πολιτικό ενδιαφέρον που προκαλούν και κάτι από τη γεύση του πολιτισμού του ιταλικού λαού που αποπνέουν οι ταινίες του Πιερ-Πάολο Παζολίνι.
Γ.Α
Πηγή:https://www.efsyn.gr/nisides/288309_ti-einai-kai-ti-den-einai-proforiki-istoria
.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου