Τι είναι άραγε το παιχνίδι;

Της Κατερίνας Τατσοπούλου

18:44 | 10 Μάιος. 2015

Τελευταία ανανέωση 18:45 | 10 Μάιος. 2015

  

Τι είναι, άραγε, το παιχνίδι; Η δουλειά ή η τεμπελιά του παιδιού; Η οργανωμένη δραστηριότητα είναι παιχνίδι; Όσο κι αν έχει ερευνηθεί -το παιχνίδι-  έτσι όπως εμφανίζεται στις κοινωνίες των ανώτερων θηλαστικών, δεν κατέστη δυνατόν να δοθεί ένας ορισμός για το τι είναι παιχνίδι, λόγω της πολυπλοκότητας του φαινομένου.

Η λέξη «παιχνίδι» έχει επικρατήσει στο λεξιλόγιο των ενηλίκων να χρησιμοποιείται υποτιμητικά. Συχνές είναι οι εκφράσεις: «Δεν είσαι μικρό παιδί να παίζεις!», «Από το να γυρίζει από δω και από κει, στις αλάνες, τον έγραψα στο ποδόσφαιρο. Τουλάχιστον εκεί μαθαίνει κάτι!» «Όλη μέρα ο νους του είναι στο παιχνίδι!» κ.α. Αλλά κυρίως τι σημαίνει παιχνίδι;

Ο Peter Gray, εξελικτικός ψυχολόγος, αναφέρει ότι «κάποιος θα μπορούσε να πει ότι το παιχνίδι είναι η παρακινούμενη από τον εαυτό εξάσκηση των ικανοτήτων εκείνων που είναι απαραίτητες για τη ζωή» (P.Gray, χρονολογία. Σελ). Ωστόσο στην προσπάθεια κατανόησης του τι είναι το παιχνίδι διαπιστώνουμε ότι ένας ορισμός σαν κι αυτόν που καταλήγει ο P Gray, θα αφαιρούσε την «ελαφράδα» του παιχνιδιού και μάλλον θα μείωνε την αποτελεσματικότητά του. Δηλ. η μάθηση μέσω του παιχνιδιού είναι μια ενστικτώδης, διασκεδαστική διαδικασία όπου το ίδιο το παιδί απολαμβάνει την χαρά κ της πρωτοβουλίας προς την μάθηση και την χαρά της κατάκτησής της. Ο εαυτός υπεύθυνος για τον εαυτό!

Στη μελέτη του P. Gray, από την οποία αντλούμε και τον παραπάνω προσδιορισμό του παιχνιδιού, δηλώνονται κάποια βασικά χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν μια δραστηριότητα ως παιχνίδι, τα οποία και,  όπως σημειώνει ο ερευνητής, θα πρέπει να υπάρχουν ταυτόχρονα.

Σε ένα πρώτο επίπεδο το παιχνίδι χαρακτηρίζεται από την έννοια της ελευθερίας και της συλλογικότητας. Επιλέγεται ελεύθερα και διευθύνεται επίσης ελεύθερα από τους παίκτες. Είναι κάτι που κάποιος θέλει να κάνει και δεν είναι υποχρεωμένος να κάνει. Περιλαμβάνει πάντα κ

ανόνες, τους οποίους όλοι οι παίκτες έχουν αποδεχτεί. Παραδόξως το παιχνίδι είναι δραστηριότητα που το κέντρο της βρίσκεται στην διαδικασία/πορεία παρά στο τέλος. Όταν κάνουμε μια δραστηριότητα έχοντας ως στόχο το τέλος, τότε δεν παίζουμε. Το παιχνίδι δεν καταλήγει πάντοτε απαραίτητα κάπου. Επίσης το παιχνίδι «κυβερνούν» κανόνες που οι ίδιοι οι παίκτες έχουν επιλέξει και που όταν κάποιος προτείνει αλλαγή, όλοι οι παίκτες πρέπει να συμφωνήσουν με αυτή, αλλιώς η αλλαγή απορρίπτεται.

Σε μια πιο ενδελεχή ανάγνωση του τι χρειάζεται το παιχνίδι για να υπάρξει ανακαλύπτουμε τη φαντασία. Το παιχνίδι είναι φαντασία. Είναι σοβαρό και αληθινό όσο και φανταστικό. Πολλές φορές οι ενήλικες μπερδεύονται από την σοβαρότητα των παιδιών καθώς παίζουν, καθώς και με την άρνησή τους ότι παίζουν, ενώ παίζουν. Είναι ωστόσο, αποδεδειγμένο επιστημονικά ότι η φαντασία αναπτύσσεται όταν το μυαλό βρίσκεται σε παιγνιώδη φάση, ενώ παράλληλα σειρά διεργασιών συντελούνται στον εγκέφαλο. Συγκεκριμένα το παιχνίδι δημιουργεί στον εγκέφαλο μια κατάσταση εγρήγορσης, αλλά χωρίς στρες. Η πνευματική κατάσταση του ατόμου που παίζει έχει περιγραφεί από τους ερευνητές ως «ροή» (flow).

Οι παρατηρήσεις του P.Gray συμπληρώνονται με την «διευρυμένη κατασκευαστική θεωρία των θετικών συναισθημάτων» της ερευνήτριας, ψυχολόγου Barbara Fredrickson (2001, 2003), η οποία σημειώνει ότι τα θετικά συναισθήματα διευρύνουν την αντίληψή μας και το εύρος σκέψης μας. Αυτό μας επιτρέπει να κατανοούμε δεδομένα που αρχικά δεν κατανοούσαμε, δηλαδή συνδυάζουμε ιδέες με νέους τρόπους, πειραματιζόμαστε με νέες συμπεριφορές. Κατ’ αυτόν τον τρόπο κατασκευάζουμε το προσωπικό μας ρεπερτόριο ιδεών, γνώσεων, ικανοτήτων κ.α. Αντίθετα τα αρνητικά συναισθήματα ενεργοποιούν το αυτόνομο σύστημα εγρήγορσης που ενεργοποιείται και στην κατάσταση απειλής. Αυτό το σύστημα «σαμποτάρει» την δημιουργηκότητα, την μάθηση την σκέψη κλπ.

Έχει παρατηρηθεί ότι ο άνθρωπος  δραστηριοποιείται σε διάφορα είδη παιχνιδιού, τα οποία οι ερευνητές έχουν ταξινομήσει για την διευκόλυνση της έρευνάς τους με βάση την ηλικία.

Ο πρώτος τύπος παιχνιδιού που εξελίχθηκε και παρατηρήθηκε σε κάποια είδη ερπετών, αμφιβίων και σε σχεδόν όλα τα θηλαστικά, είναι το φυσικό παιχνίδι. Στα παιδιά, φυσικό παιχνίδι ονομάζουμε την ενεργητική κίνηση- άσκηση, όπως πήδημα, σκαρφάλωμα, χορός, ποδήλατο, παιχνίδι με μπάλα, πάλεμα -rough and tumble- με φίλους, αδέλφια, γονείς και παιχνίδι λεπτής κινητικότητας -ράψιμο, χρωματισμός, κόψιμο, κατασκευές κλπ. Αυτό το είδος παιχνιδιού αναδύεται κατά την διάρκεια του 2ου έτους και καταλαμβάνει το 20% περίπου του χρόνου παιχνιδιού ενός παιδιού ηλικίας 4-5 ετών. Το παιχνίδι αυτό αφορά στην ανάπτυξη ολόκληρου του σώματος και στο συντονισμό χεριού- ματιού και βέβαια είναι αναγκαίο για την ανάπτυξη της δύναμης και της αντοχής.

Συστηματικές έρευνες έχουν γίνει για "το πάλεμα" το οποίο φαίνεται να αποτελεί μηχανισμό ελέγχου της επιθετικότητας. Αναδύεται λίγο αργότερα σε σχέση με το παιχνίδι άσκησης και είναι τυπικό παιχνίδι στα παιδιά προσχολικής ηλικίας. Η έρευνα συσχετίζει αυτό το είδος παιχνιδιού με την ανάπτυξη συναισθηματικών, κοινωνικών δεξιοτήτων και αντιλήψεων. Στα παιδιά φαίνεται να αφορά στην ανάπτυξη ισχυρών συναισθηματικών δεσμών ή προσκολλήσεων ανάμεσα σε αυτά και τους γονείς τους. Για δε τα παιδιά σχολικής ηλικίας φαίνεται να αφορά στην αντίληψη των διάφορων τρόπων έκφρασης. Βέβαια, εξαιτίας της αστυφιλίας, της απώλειας της επαφής με την φύση, και της ανησυχίας των γονιών για την ασφάλεια των παιδιών, το παιχνίδι υπερ- επιβλέπεται, ενώ οι ευκαιρίες για ελεύθερο παιχνίδι ρίσκου -risky play- μειώνονται σταθερά. Αυτό αποτελεί πηγή μεγάλης ανησυχίας καθώς αυτά τα είδη παιχνιδιού σχετίζονται με την ανάπτυξη της ανεξαρτησίας, της εφευρετικότητας και αυτορύθμισης.

Το παιχνίδι λεπτής κινητικότητας αναφέρεται σε ένα ευρύ σύνολο δραστηριοτήτων που υποστηρίζουν την ανάπτυξη της λεπτής κινητικότητας του χεριού και του συντονισμού των δακτύλων. Οι δραστηριότητες αυτές είναι συνήθως μοναχικές και μπορούν να υποστηριχθούν από έναν ενήλικα. Όταν τα παιδιά παίζουν με αντικείμενα θέτουν για τους εαυτούς τους προκλήσεις, στόχους. Παρακολουθούν την προσπάθειά τους για την επίτευξη αυτών των στόχων, παίρνουν αποφάσεις που σχετίζονται με την πρόοδο της προσπάθειας και έτσι χτίζουν το προσωπικό τους ρεπερτόριο γνωστικών και φυσικών ικανοτήτων.

Ένας άλλος τύπος παιχνιδιού είναι το παιχνίδι με αντικείμενα, που σχετίζεται με την αναπτυσσόμενη εξερευνητική διάθεση του παιδιού. Χαρακτηρίζεται ως αισθησιοκινητικό παιχνίδι που αφορά στην εξερεύνηση αντικειμένων και υλικών. Σαν νεαροί επιστήμονες του φυσικού κόσμου και των αντικειμένων που βρίσκουν μέσα σε αυτόν, τα παιδιά ρίχνουν, δαγκώνουν, χτυπούν, περιστρέφουν αντικείμενα. Μεταξύ των 18-24 μηνών τα παιδιά ταξινομούν, σειροθετούν αντικείμενα, ενώ στην  ηλικία των 4 ετών χτίζουν, κατασκευάζουν, συνθέτουν, δημιουργούν.

Εξίσου σημαντικό στην εξέλιξη του παιδιού αποτελεί και το συμβολικό παιχνίδι. Το ανθρώπινο είδος είναι μοναδικά εφοδιασμένο με την ικανότητα της χρήσης μιας ποικιλίας συμβολικών συστημάτων όπως την γλώσσα, την γραφή, την ανάγνωση, την αρίθμηση κλπ. Επίσης, είναι εφοδιασμένο με μια πλειάδα οπτικών και ηχητικών συμβολικών συστημάτων όπως την ζωγραφική, το σχέδιο, το κολάζ, την μουσική κ.α  Κατά τα πέντε πρώτα έτη της ζωής τους, τα παιδιά μαθαίνουν να ελέγχουν αυτά τα συστήματα, μέσω του παιχνιδιού και κατά συνέπεια συμβάλλει  στην ανάπτυξη ικανοτήτων όπως η έκφραση. Λίγο πριν το πρώτο έτος, το παιδί ξεκινά το παιχνίδι με τους ήχους -βάβισμα- και καθώς μεγαλώνει, παίζει με τους γλωσσικούς ήχους της μητρικής του γλώσσας ή και άλλων γλωσσών που ακούει. Αυτά τα παιχνίδια είναι πολύ ενεργητικά και γρήγορα οδηγούν στη σύνθεση νέων λέξεων, στο παιχνίδι ρυθμών και τελικά στην αγάπη για τα λογοπαίγνια και τα άλλα γλωσσικά αστεία παιχνίδια. Συστηματική έρευνα έχει αποδείξει ότι αυτή η ενασχόληση, συμβάλλει στην ανάπτυξη των γλωσσικών δεξιοτήτων μέσω της υποστήριξής που ασκεί στην φωνολογική εγρήγορση και συνδέεται με την πρώιμη εμφάνιση ικανοτήτων ανάγνωσης και γραφής. Το ίδιο ισχύει και για την αριθμητική.

Δυστυχώς, το μουσικό παιχνίδι είναι ελλιπώς διερευνημένο, παρόλο που είναι τόσο σημαντικό είδος σε όλες τις εκφάνσεις του ανθρώπινου πολιτισμού. Από πολύ μικρά τα παιδιά τραγουδούν, χορεύουν και ευχαριστιούνται στην εξερεύνηση και  κατασκευή ήχων με το σώμα τους ή με διάφορα αντικείμενα. Μια πρόσφατη ανασκοπική έρευνα για το θέμα έδειξε ότι το μουσικό παιχνίδι -εξαιτίας μερικώς, της κοινωνικής αλληλεπίδρασης που απαιτεί- υποστηρίζει μια σειρά ικανοτήτων όπως κατανόηση συναισθημάτων, μνήμη, αυτορρύθμιση και δημιουργικότητα. Έρευνα σε τετράχρονα παιδιά έδειξε ότι αυτά που προηγούμενα είχαν πάρει μέρος στην σύνθεση μουσικής, έπειτα μπορούσαν να συνεργαστούν καλύτερα και πιο αυθόρμητα σε σχέση με άλλη ομάδα που, είχε την ίδια κοινωνική και γνωστική ικανότητα, αλλά χωρίς την μουσική άσκηση.

Στο αστυφιλικό, τεχνολογικά ανεπτυγμένο σύγχρονο κόσμο μας, το παιχνίδι προσποίησης/ ρόλων επικρατεί και αναδύεται από τον πρώτο χρόνο ηλικίας του παιδιού. Είναι επίσης, το πιο βαθιά ερευνημένο. Το υψηλής ποιότητας παιχνίδι προσποίησης έχει επανειλημμένα συνδεθεί με την γνωστική, κοινωνική και ακαδημαϊκή πορεία του παιδιού. Έρευνες έχουν συνδέσει την εμπειρία στο παιχνίδι αυτό, με τις αφηγηματικές ικανότητες 5-7χρονων παιδιών. Επίσης έχει συνδεθεί με την την ικανότητα αιτιολόγησης, εξαγωγής συμπερασμάτων και κοινωνικής επάρκειας, καθώς και με την ανάπτυξη της αυτορρύθμισης. Αυτός ο τύπος παιχνιδιού συχνά χαρακτηρίζεται ως "ελεύθερο παιχνίδι". Παραδόξως όμως, αρκετές έρευνες έδειξαν ότι περιλαμβάνει αρκετές απαιτήσεις σε αυτοπεριοριστική και αυτορρυθμιστική ικανότητα. Ιδιαίτερα κατά την διάρκειά του τα παιδιά είναι υποχρεωμένα να ακολουθούν τους κοινωνικούς κανόνες που κυβερνούν τον ρόλο που υποδύονται.

Σχέση ανάμεσα στην περιπλοκότητα του παιχνιδιού ρόλων κ την βελτίωση των κοινωνικών δεξιοτήτων είναι ένα δεδομένο που προκύπτει από τις μέχρι τώρα μελέτες. Ωστόσο, μια προοπτική του παιχνιδιού ρόλων που προκαλεί ανησυχία στους γονείς είναι το παιχνίδι με όπλα. Η έρευνα αποδεικνύει ότι αυτές οι ανησυχίες είναι παραπλανητικές και κάθε προσπάθεια των ενηλίκων να το απαγορεύσουν ή να το αποθαρρύνουν είναι αντιπαραγωγικό και αντιπαιδαγωγικό. Το παιχνίδι με τα όπλα όπως και το πάλεμα είναι εύκολα διαχωρίσιμα από την επιθετικότητα και την βία. Σε αυτό το παιχνίδι όπως σε όλα τα παιχνίδια ρόλων, τα παιδιά αναπτύσσουν την συνεργασία κ τις κοινωνικές τους δεξιότητες.

Τέλος αξίζει να αναφερθεί το παιχνίδι κανόνων. Τα παιδιά νιώθουν έντονα την ανάγκη να καταλάβουν τον κόσμο που τα περιβάλλει, έτσι ενδιαφέρονται από νωρίς για τους κανόνες του. Για το λόγο αυτό από νωρίς απολαμβάνουν τα παιχνίδια κανόνων ή συχνά επινοούν τους δικούς τους κανόνες. Η συλλογή των Oppie et Oppie  με τα παραδοσιακά παιχνίδια αποτελεί μαρτυρία αυτών των φυσικών παιχνιδιών με κανόνες, όπως το κυνηγητό, το κρυφτό, το «πετώ και  πιάνω» κλπ. Καθώς τα παιδιά ωριμάζουν, μια σειρά από πιο απαιτητικά παιχνίδια, όπως επιτραπέζια παιχνίδια, παιχνίδια με κάρτες, παιχνίδια υπολογιστή και μια μεγάλη ποικιλία αθλητικών δραστηριοτήτων, αποκτούν ενδιαφέρον για αυτά.

Οι γονείς παρουσιάζουν μια ιδιαίτερη προτίμηση στις δραστηριότητες που οργανώνονται και επιβλέπονται από ενήλικα, σε σχέση με τα παιδιά που συνήθως –αν είχαν την επιλογή- θα προτιμούσαν το ελεύθερο παιχνίδι στη φύση. Αυτή η προτίμηση των γονέων προβάλλει ως δικαιολογία την έλλειψη ασφάλειας στο παιχνίδι αυτό, αφού δεν υπάρχει η παρουσία ενήλικα και την μάθηση, μια που θεωρείται ότι το «άσκοπο», ελεύθερο παιχνίδι δεν προσφέρει κανενός είδους γνώση.

Τα παιδιά σήμερα υπερπροστατεύονται ίσως και από τον ίδιο τους τον εαυτό. Μια μητέρα στην παιδική χαρά είναι συνεχώς κοντά στο 3χρονο νήπιό της για να το αποτρέψει από παράτολμες κινήσεις. Στο σπίτι όλα τα συρτάρια είναι κλειδωμένα για να μην υπάρχει πρόσβαση σε αιχμηρά και επικύνδυνα αντικείμενα. Τα παιδιά αποτρέπονται από το να σκαρφαλώνουν σε καναπέδες, τραπέζια, καρέκλες. Ένα περιβάλλον χωρίς κινητικά (αδρής ή λεπτής) κινητικότητας ερεθίσματα αποτρέπει ατυχήματα, αλλά αποτρέπει και τον πειραματισμό. Ο πειραματισμός εδώ δεν σχετίζεται μόνο με τα αντικείμενα, αλλά και με τον εαυτό. Ως που μπορώ να φτάσω; Πόσο ψηλά, χαμηλά να τεντωθώ/σκύψω; Πως να καταλάβει το παιδί την ικανότητά του και να την ασκήσει;

Τα παιδιά που παίζουν μόνα τους στους δρόμους είναι μάλλον ένα θέαμα που κοντεύει να εξαφανιστεί ακόμη και από την ελληνική επαρχία. Ο φόβος του ξένου έχει φωλιάσει για τα καλά, ενώ οι στατιστικές δεν δείχνουν να δικαιολογείται η τόσο μεγάλη ανησυχία. Είναι ένας υπαρκτός κίνδυνος, όμως επίσης υπαρκτός –αν και ελλιπώς ερευνημένος- είναι και ο φόβος των συνεπειών της αποστέρησης του ελεύθερου παιχνιδιού από τις γενιές που μεγαλώνουν πια.

Τι κερδίζει ένα παιδί από το ελεύθερο σε σχέση με το οργανωμένο παιχνίδι;

Ο Peter Gray αναφέρει 5 βασικά μαθήματα που δίνει το ελεύθερο παιχνίδι σε σχέση με το οργανωμένο.

1. Για χάρη της συνέχειας στο παιχνίδι πρέπει όλοι να είναι ευχαριστημένοι. Ο βασικότερος κανόνας στο ελεύθερο παιχνίδι είναι ότι οι παίκτες μπορούν να το εγκαταλείψουν όποτε θελήσουν. Άρα όταν κάποιος είναι δυσαρεστημένος, οι υπόλοιποι μάλλον θα ασχοληθούν μαζί του γιατί ενδιαφέρονται για το παιχνίδι τους. Έτσι ενώ εξελίσσεται μια ωφελιμιστική διαδικασία σκέψης, κάποιοι παράμετροι του εαυτού τελικά μπαίνουν στην άκρη, για το παιχνίδι. Μήπως εδώ μιλάμε για την απαρχή της ενσυναίσθησης;

2. Οι κανόνες προσαρμόζονται στις επιθυμίες ή στις ανάγκες του παιχνιδιού. Αυτό σημαίνει ότι το παιχνίδι προσαρμόζεται σε νέες ιδέες, δημιουργούνται παραλλαγές, εμπλουτίζεται και μεταλλάσσεται ανάλογα με την διάθεση και τις ιδέες των παικτών. Επιπρόσθετα, ο Piaget είχε «δει» πειραματικά ότι τα παιδιά κατανοούν περισσότερο όταν διευθύνουν αυτά το παιχνίδι, παρά όταν το διευθύνει ένας ενήλικας. Δημιουργηκότητα, φαντασία, πρωτοβουλία.

3. Οι διαμάχες λύνονται με επιχειρήματα, διαπραγμάτευση και αυτορρύθμιση. Χρησιμοποιούν πολύ την συναίνεση. Συναίνεση σημαίνει ότι «δεν συμφωνώ εντελώς, αλλά αποδέχομαι» τον κανόνα, την διαδικασία κλπ. Απαρχές των αρχών του διαλόγου, του σεβασμού του άλλου, αποδοχή της διαφορετικής ιδέας, αντίληψης, ύπαρξης.

4. Δεν υπάρχει πραγματική διαφορά ανάμεσα στην δική μου και την άλλη ομάδα. Οι παίκτες κάθε ομάδας δεν είναι σταθεροί, κάποιος μπορεί να φύγει για φαγητό οπότε κάποιος άλλος μπαίνει, που μπορεί να είναι εντελώς καινούριος ή και από την αντίπαλη ομάδα, χάριν ισορροπίας των δυο ομάδων. Ισοτιμία, όχι διαχωρισμός, όχι αντιπαλότητα.

5. Το καλό παιχνίδι και η ψυχαγωγία των παικτών έχει σημασία και όχι η νίκη. Το ευ αγωνιζεσθαι των αρχαίων, η χαρά, το γέλιο έχουν πρωτεραιότητα και όχι η ένταση για την νίκη.

Πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι η έλλειψη ελεύθερου παιχνιδιού στις μέρες μας συνιστά ένα ανησυχητικό κοινωνικό φαινόμενο. Αγχώδεις διαταραχές που εμφανίζονται σε ολοένα μικρότερες ηλικίες, διαταραχές συμπεριφοράς –π.χ.  ΔΕΠΥ, διαταραχές συναισθήματος και διάθεσης αποτελούν επίσης φαινόμενα απώλειας της ψυχικής υγείας των παιδιών. Μήπως ήρθε η ώρα να αναζητηθεί η σχέση των δυο φαινομένων;

Βιβλιογραφία:
• Peter Gray “Free to learn”, Basic Books
• David Whitebread “The importance of play”

*H Κατερίνα Τατσοπούλου είναι εκπαιδευτικός - παιδαγωγός