Η σοφία του λαού και των αρχόντων υπέβαλε τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

Έντυπη Έκδοση Ελευθεροτυπία, Τρίτη 6 Μαΐου 2014

Η σοφία του λαού και των αρχόντων υπέβαλε τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

Του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ

Πώς έφθασε ο Σόλων να πάρει τα μέτρα, γνωστά ως σεισάχθεια, το 594/3 π.Χ., για να λύσει το οικονομικό και κοινωνικό πρόβλημα της Αθήνας; Αυτό είναι ένα από τα κυρίαρχα θέματα του βιβλίου του καθηγητή της Υστερης Αρχαιότητας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Δημήτρη Ι. Κυρτάτα, «Μαθήματα από την Αθηναϊκή Δημοκρατία» (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, σελίδες 154, τιμή: 11,72 ευρώ).

Εργο που επικαιροποιείται, μετά την τετραετή οικονομική κρίση και το διάλογο που έχει ανοίξει για τη σεισάχθεια (από το «σείω» + «άχθος». Ουσιαστικά σήμαινε την «αποτίναξη των βαρών») των χρεών των Ελλήνων πολιτών. Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε οκτώ σύντομα κεφάλαια, εξιδικευμένα και αποσπασματικά, δίχως σαφή διασύνδεση και εμφανή συνέχεια. Ο τίτλος, ο οποίος θα τα ομογενοποιούσε, κατά την πρόταση του συγγραφέα, είναι «απορίες γύρω από την Αθηναϊκή Δημοκρατία».

Ο Δ. Ι. Κυρτάτας επικεντρώνεται στα προβλήματα του αθηναϊκού πολιτεύματος, στις απαρχές και στην κατάρρευσή του. Τη διαπλοκή της πολιτικής με την οικονομία, τη θέση των δούλων και της θρησκείας, με αναφορά στη δίκη και την καταδίκη του Σωκράτη σε θάνατο. Το ενδιαφέρον κλέβει ο διάλογος και η αντιδιαστολή άμεσης και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, αφού το μοντέλο της δημοκρατικής Αθήνας έχει ζωντανέψει τη δημόσια συζήτηση.

Για να επανέλθουμε στη σολώνεια σεισάχθεια και στο ερώτημα που θέτει ο πανεπιστημιακός: Οντως ήταν επιτυχημένη η πολιτειακή του μεταβολή; Η τυραννία του Πεισίστρατου και των γιων του, που ακολούθησε, σου δίνει την εντύπωση μιας αποτυχίας. «[...] Το συμπέρασμα αυτό ενδέχεται», αποφαίνεται ο συγγραφέας, «να μην είναι απόλυτα ακριβές. Ακόμα και στα χρόνια που η Αθήνα κυβερνήθηκε από τυράννους, ουδέποτε αμφισβητήθηκε η βάση τών οικονομικών και πολιτειακών του ρυθμίσεων».

Ομως το κρίσιμο ερώτημα, το οποίο θέτει, είναι το ακόλουθο: Πώς είναι δυνατόν ένας και μόνο άνθρωπος να περιληφθεί με έκτακτες εξουσίες, να συμφιλιώσει τα αντιμαχόμενα στρατόπεδα των Αθηναίων και να λάβει μέτρα ριζοσπαστικά;

Ο Σόλων δίνει στα ποιήματά του την εντύπωση ότι πέτυχε όσα πέτυχε χάρη στις σωστές απόψεις του και το προσωπικό του κύρος. Αποτιμώντας, μάλιστα, τη συμβολή του, έγραφε: «Στάθηκα ανάμεσά τους προβάλλοντας κρατερή ασπίδα, χωρίς να αφήσω καμιάν από τις δύο πλευρές να νικήσει αδίκως». Σε μεταγενέστερες πηγές, στον Αριστοτέλη αρχικά και αργότερα στον Πλούταρχο, αναφέρεται ως ο νομοθέτης που κατάφερε λαμπρά αποτελέσματα. Προβάλλεται ως μία κορυφή της αθηναϊκής ιστορίας, που άφησε πίσω του έργο θαυμασμού, μίμησης και μελέτης.

Ο καθηγητής της Υστερης Αρχαιότητας δεν αμφισβητεί ευθέως το κύρος του Σόλωνα. Αναρωτιέται, ωστόσο, επικαλούμενος την ποιητική του μεταφορά, πώς κατάφερε να συγκρατήσει δύο ισχυρές παρατάξεις, έτοιμες να αλληλοσπαραχτούν. Υποθέτει ότι για να καταστεί σεβαστός ο καλοζυγισμένος του διακανονισμός θα πρέπει να έγινε κατανοητός και αποδεκτός από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές:

«Η σοφία του νομοθέτη προϋποθέτει τη σοφία του πλήθους. Τόση σοφία συγκεντρωμένη σε μία μόνο πολιτεία, και μάλιστα σε ώρες κρίσης, δεν είναι συνηθισμένη στην ιστορία. Η σύμπτωση αυτή δεν φαίνεται να απασχόλησε κανέναν από τους πληροφοριοδότες μας. Ουδείς άλλωστε επέλεξε να υμνήσει τη σοφία του πλήθους».

Η συγκυρία, ευεργετική για την Αθήνα, συνένωσε κάτω από τη σκέπη του γενικού καλού τούς άρχοντες και το πλήθος. Ετσι, οι Αθηναίοι βίωσαν τις σολώνειες μεταρρυθμίσεις ως περίοδο μεγάλης (ανα)δημιουργίας αναφορικά με κάθε πλευρά τών οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών τους σχέσεων. Εκτός από την ανακουφιστική σεισάχθεια, απέδωσαν στο μεγάλο τους πολιτικό νόμους με θέμα τους γάμους, την τεκνοποιία και εν γένει τον ερωτικό βίο.

Πάντως, παρουσιάζει ενδιαφέρον η βιογραφία του Σόλωνα στα γεράματά του. Αποσύρθηκε και υποστήριζε ότι τον τραβούσαν τα έργα τής Αφροδίτης, του Διονύσου και των Μουσών. Μάλιστα, θρυλείται ότι κάποτε, όταν έπειτα από ένα συμπόσιο άκουσε τον ανιψιό του να τραγουδάει ένα άσμα τής Σαπφούς, ευχαριστήθηκε τόσο πολύ, το αποστήθισε, και δήλωσε: «Θέλω να το μάθω και να πεθάνω». Οπως καταλαβαίνετε, ο Σόλων πάνω απ' όλα υπήρξε ευζωιστής, γι' αυτό κατάφερε να πετάξει από επάνω του το «πέπλο» του εγωισμού υπέρ της πόλης. Προσδοκούσε τη μακαριότητα ως τέκνον των Νήσων των Μακάρων.