Τι και πώς να μαθαίνουμε

13:30 | 03 Αυγ. 2014

  

«Έξω, έξω τα βιβλία. / Στη φωτιά η φλυαρία. Λέξεις, λόγοι, όλα κάτω, / τί του κάκου τα φυλάττω;» Αθανάσιος Χριστόπουλος

Τι ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΞΕΡΕΙ ΚΑΠΟΙΟΣ για να θεωρείται μορφωμένος; Στην εκπαίδευση δεν αφιερώ­νεται σημαντικός χρόνος σ’ αυ­τή την προβληματική το σχολείο έχει ήδη την απάντηση: τα απαραί­τητα σε γραμματική και συντακτικό, την πλοκή μερικών λογοτεχνι­κών έργων των περασμένων αιώνων, τις αποδείξεις κάποιων θεωρημάτων για τα τρίγωνα.

Ωστόσο, όταν στους υπολογιστές προσπαθούμε να «μετα­δώσουμε» γνώσεις ώστε να μπορούν να λειτουργούν «έξυπνα»», αποδεικνύεται ότι αυτά δεν είναι όλα όσα κυρίως πρέπει να γνωρίζουν. Οι υ­πολογιστές πρέπει να ξέρουν πώς να δρουν, πως να καταλαβαίνουν τι έ­χουν πει και τι έχουν κάνει οι άλλοι, και να μαθαίνουν από τα λάθη τους σχετικά με όλα τούτα.

Το να «μορφώσεις»» έναν υπολογι­στή σημαίνει να τον καταστήσεις ι­κανό να συνάγει συμπεράσματα (εάν ο Πόνος χτυπήσει τη Γιώτα, σημαί­νει ότι αυτή μάλλον είναι πληγωμέ­νη ή θυμωμένη, και πιθανόν θα του ανταποδώσει το χτύπημα)· να τεκμαίρει πεποιθήσεις (εάν οι ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ βομβαρδίζουν το Ιράκ, πάει να πει ότι οι Αμερικανοί πρέπει να πιστεύουν πως η βία είναι δικαιολογημένη προκειμένου να προστατευθεί η παγκόσμια τάξη)· και να διδάσκεται από την αποτυχία (εάν την τελευταία φορά που καθίσατε σε εστιατόριο παραγγείλατε φιλέτο και σας το έφεραν ωμό, ίσως την επόμε­νη φορά να θυμάστε να το ζητήσετε καλοψημένο). Τούτα ακριβώς είναι τα πράγματα που και οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να κάνουν. Γνω­ρίζουμε ότι ένας υπολογιστής, επί παραδείγματι, μπορεί να προγραμ­ματιστεί έτσι ώστε να διαθέτει εγκυ­κλοπαιδικές γνώσεις για σωρεία γε­γονότων, αλλά αυτό καθόλου δεν σημαίνει ότι ο υπολογιστής είναι «νοήμων» τουλάχιστον περισσότε­ρο απ’ όσο θα θεωρούσα νοήμονα κάποιον που απλώς έχει την ικανό­τητα να αραδιάζει πληθώρα άσχετων γεγονότων. Αλλά, παρά τα όσα γνω­ρίζουμε για τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνουν οι άνθρωποι όπως και για την ίδια τη νοημοσύνη, τα σχολεία παραμένουν σταθερά προσκολλημένα στο μαθησιακό πρότυπο που δίνει έμφαση στα γεγονότα και υποβαθμί­ζει την πράξη. Ο διαχωρισμός της μάθησης από την πράξη αποδεικνύεται επιζήμιος σε όλα.

Σχετικά πρόσφατα έχει γίνει της μόδας να καθορίζουμε τη νοημοσύνη χρησιμοποιώντας διάφορους «κατα­λόγους εγγραμματοσύνης». Τα βιβλι­οπωλεία βρίθουν από συλλογές με διάφορα είδη γεγονότων —επιστη­μονικών, καλλιτεχνικών, ακόμη και θρησκευτικών—, όλες με στόχο να υποδείξουν τι ακριβώς οφείλει να ξέ­ρει κάποιος για να θεωρείται «στοι­χειωδώς εγγράμματος». Η υποκείμε­νη ιδέα είναι ότι η μόρφωση σημαί­νει τη γνώση συγκεκριμένων πραγ­μάτων. Σε αυτό βεβαίως εξυπακουεται ότι ως κοινωνία έχουμε συμφω­νήσει στο ποια πράγματα θα πρέπει να ξέρει ο καθένας, και μάλιστα έ­χουμε αποφασίσει πως ο ρόλος της εκπαίδευσης δεν είναι παρά η διανο­μή πληροφοριών.

Αλλά μην τα πιστεύετε όλα τού­τα. Δεν υπάρχει σύνολο γνώσεων που ο καθένας θα πρέπει να κατέχει. Δεν είναι κακό, βέβαια, να γνωρίζει κάποιος πότε ανακαλύφθηκε η Αμε­ρική και ποιος συνέταξε το πρώτο σύνταγμά της, αλλά είναι κακό να υιοθετήσουμε τη θέση όχι, εφόσον αξίζει να τα ξέρει κάποιος, η διδα­σκαλία τους στους μαθητές θα πρέ­πει να μονοπωλήσει όλη την εκπαί­δευση. Αυτή η αντίληψη καθιστά το σχολείο ένα πληκτικό, αγχωτικό και αδιάφορο μέρος —όπως ίσως έχετε ήδη ανακαλύψει.

Τα γεγονότα δεν συνιστούν το «νόμισμα» της μάθησης, ούτε η κα­λή γνώση τους είναι ενδεικτική για τη μόρφωση κάποιου. Τα γεγονότα παίζουν σημαντικό ρόλο στο εκπαι­δευτικό σύστημα επειδή προσφέρονται για εξετάσεις. Και αυτό που «εξ απαλών ονύχων»» έχει διαμορφώσει την εκπαίδευσή μας είναι οι εξετά­σεις (ως επί το πλείστον «άσχετες»). Περιέργως, τα πιο σημαντικά πράγ­ματα που μαθαίνουν οι άνθρωποι δεν μπορούν' να τα θεωρήσουν σα­φώς ως κεκτημένες γνώσεις. Ποιος είναι ο σωστός τρόπος να κάνεις το πρόσωπο των ονείρων σου να ενδι­αφερθεί για σένα; Πώς μπορεί κά­ποιος να καταφέρει να ακολουθήσει μια επιτυχημένη καριέρα; Αληθεύει ότι η κατάσταση στη Βοσνία είναι ίδια μ’ αυτή στη Γερμανία των ναζί ή μοιάζει περισσότερο με του Βιετ­νάμ; Το εγγράμματο άτομο θα μπο­ρούσε να έχει απαντήσεις γι' αυτές τις ερωτήσεις. Ωστόσο, δεν είναι εύ­κολες ερωτήσεις και δεν υπάρχουν απλές απαντήσεις. Το να είναι κα­νείς μορφωμένος σημαίνει να μπορεί να καταλάβει τις ερωτήσεις, και να γνωρίζει σε βάθος τη σχετική ιστο­ρία ώστε να είναι ικανός να διατυ­πώνει αιτιολογημένα επιχειρήματα. Το πραγματικό περιεχόμενο της εκ­παίδευσης συνίσταται στο να μαθαί­νουμε να σκεφτόμαστε και να εκ­φράζουμε τη σκέψη μας με πειστικό τρόπο.

Ποιο είναι τότε το «νόμισμα» της μάθησης, θα αναρωτιέστε. Είναι η ε­τοιμότητα αποδοχής του λάθους, η προθυμία στην αποτυχία και η ικα­νότητα εστίασης στη σύγχυση, με την ελπίδα να μπορέσετε να αναπτύ­ξετε ή να κατανοήσετε μια εξήγηση που θα ξεκαθαρίζει τα πράγματα.
Γι αυτό, ο τρόπος με τον οποίο μεταδίδονται οι γνώσεις είναι πολύ πιο σημαντικός και απ' αυτές τις ί­διες. Σημασία δεν έχει το τι ξέρετε, αλλά το πώς φτάσατε να το ξέρετε. Συνήθως, όσα μαθαίνουμε στο σχο­λείο προκύπτουν μέσα από τη διαδι­κασία της αποστήθισης. Αλλά το να αποστηθίσετε κάτι δεν σημαίνει ότι είστε ικανοί να το θυμάστε αργότε­ρα, όταν η πληροφορία αυτή μπορεί να σας είναι χρήσιμη. Η πληροφορία που αποκτάτε σε ένα συγκεκριμένο γενικό πλαίσιο δεν είναι άμεσα χρή­σιμη σε ένα άλλο πλαίσιο. Και ενό­σω δεν μπορείτε να αντισταθείτε στις προσπάθειες του σχολείου να σας υποχρεώσει να αποστηθίσετε γε­γονότα, είναι σημαντικό να αναγνω­ρίσετε ότι η απλή αποστήθιση δεν σημαίνει ότι ξέρετε πολλά. Η ικανό­τητα να απομνημονεύετε και να αραδιάζετε γεγονότα μπορεί να χρησι­μεύει στο να περνάτε τις εξετάσεις, να εντυπωσιάζετε τους φίλους σας, και να κερδίζετε τηλεοπτικά παιχνί­δια γνώσεων, αλλά σχεδόν σε τίπο­τα περισσότερο.

Πρόσφατα, ρώτησα τους προπτυ­χιακούς φοιτητές μου τι είχαν μάθει τον τελευταίο καιρό. Ανέφεραν διά­φορα γεγονότα που είχαν διδαχθεί σε άλλα μαθήματα, ωστόσο δεν είχαν ιδέα αν όλες αυτές οι πληροφορίες θα τους χρησίμευαν κάποτε. Όταν υπέβαλα την ίδια ερώτηση σε μια τάξη μεταπτυχιακών φοιτητών, οι α­παντήσεις τους αφορούσαν κυρίως την καθημερινή τους ζωή. Είχαν μό­λις ενοικιάσει διαμερίσματα για πρώ­τη φορά, και έτσι άκουσα πολλά για μαγειρική και πάστρα· αλλά μου εί­παν και πόσα από αυτά που είχαν μάθει στη σχολή τούς ήταν χρήσιμα σε προγράμματα που προσπαθούσαν να ολοκληρώσουν. Οι μεταπτυχια­κοί φοιτητές μαθαίνουν όσα χρειά­ζονται για να φέρουν εις πέρας συ­γκεκριμένα καθήκοντά τους. Γι αυ­τούς, η μάθηση σημαίνει απόκτηση γνώσης στην υπηρεσία ενός σκοπού. Αλλά (εκτός κι αν θεωρείτε το να περνάτε τις εξετάσεις αυτοσκοπό) δεν θα βρείτε αυτό το μοτίβο να ε­παναλαμβάνεται πριν το πτυχίο.

Γία να κάνουμε τους υπολογιστές νοήμονες, πρέπει να τους διδάξουμε να κατευθύνουν μόνοι τους την εκ­παίδευσή τους. Δεν μπορούμε αλλιως να μεταγγίζουμε γεγονότα στις μνή­μες τους, διότι δεν θα ξέρουν πώς να αξιοποιήσουν αυτές τις γνώσεις. Αλ­λά αν οι υπολογιστές αποκτήσουν κάποια γνώση εκτελώντας κάτι, τό­τε θα μπορούν και να τροποποιή­σουν τις διαδικασίες που μέχρι τότε ήταν λανθασμένες. Όμοια και εσείς πρέπει να μάθετε να κατευθύνετε την εκπαίδευση σας. Το γενικό πλαί­σιο παρέχει τα υποστυλώματα για τη μάθηση, και έτσι το να βιώσετε πολ­λές διαφορετικές καταστάσεις ή να δοκιμάσετε πολλά διαφορετικά πράγ­ματα είναι πολύ σημαντικό. Το να μην ξέρει κάποιος πώς να ενεργήσει σε μια ορισμένη κατάσταση τον ωθεί να προσπαθήσει να μάθει πώς να α­ντιμετωπίζει το άγνωστο —Γι αυτό συνεχίστε να προσπαθείτε να κάνε­τε νέα πράγματα, και επιχειρήστε να καταλάβετε γιατί επιτυγχάνετε και γιατί αποτυγχάνετε. Αντιδράστε σε όσους αρέσκονται να σας κάνουν δι­αλέξεις, παρέχοντάς σας πληροφορί­ες που δεν θέλετε. Από την άλλη, α­παιτήστε να σας διδάξουν για ότι μπορέσατε να πετύχετε αντιμετωπί­ζοντας δυσκολίες.

Το κλειδί για να μάθετε —αφού προσπαθήσατε να κάνετε κάτι, αποτύχατε, και χρησιμοποιήσατε την απαιτούμενη βοήθεια— έγκειται στη διαδικασία της γενίκευσης. Δεν είναι αρκετό να ξέρετε απλώς πώς να λει­τουργήσετε σε μια ορισμένη κατά­σταση· πρέπει να μάθετε επίσης να γενικεύετε τις γνώσεις που αποκτή­σατε, για να μπορείτε να τις εφαρμό­ζετε και αλλού. Εάν αυτό σας φαί­νεται δύσκολο, τότε δεν είστε παρά ένας συλλέκτης άσχετων γνώσεων, χρήσιμων μόνο για μεμονωμένους τομείς αλλά άχρηστων αλλού.

Ασφαλώς, δεν μπορείτε να πραγ­ματοποιείτε γενικεύσεις χωρίς ενσυ­νείδητη προσπάθεια. Αυτό ωστόσο σημαίνει και δημιουργία γενικεύσε­ων που είναι εγγενώς μη ελέγξιμες, που παραμένουν καθαρά υποθετικές, που δεν συνιστούν γεγονότα. Ακόμα κι έτσι, όμως, μη διστάζετε να δια­τυπώνετε γενικεύσεις σε άτομα που γνωρίζετε. Αναμφίβολα, πολλές φο­ρές θα σας πουν ότι κάνετε λάθος, αλλά επιμένετε να στηρίζουν τους ισχυρισμούς τους. Γενικά, οι άνθρω­ποι αντιπαθούν τις νέες γενικεύσεις, επειδή δεν μπορούν να γνωρίζουν ε­άν είναι ορθές ή όχι. Οι άνθρωποι φοβούνται το άγνωστο· η πραγματι­κή μάθηση και η βαθιά γνώση όμως εξαρτώνται από την αντιπαράθεση με το άγνωστο, ίσως και με το μη γνώριμο. Προτείνετε λοιπόν νέες γε­νικεύσεις, και εστέ έτοιμοι να τις υ­περασπιστείτε.

Roger C. Schank

* Ο Roger C. Schank είναι παγκοπμίως γνωστός επιστήμονας ίων υπολογιστούν και γνωσιακός ψυχολόγος. Κατέχει την έδρα John Evans στην ηλεκτρομηχανολογία και την επιστήμη των υπολογιστών στο ΠανεπιστήμιοNorthwestern - είναι διευθυντής του Ινστιτούτου επιστημών της μάθησης, καθηγητής ψυχολογίας, και κα­θηγητής εκπαίδευσης και κοινωνικής πο­λιτικής στο ίδιο πανεπιστήμιο.

Aπό το περιοδικό QUANTUM - Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΚΒΑΝΤΩΝ, Τεύχος Αυγ 2001

Αντικλείδι